5 lipca 1944 roku na mocy rozkazu specjalnego dowódcy 1 Armii Wojska Polskiego nr 00127 wg etatu nr 010/460, utworzono 4 samodzielny pułk czołgów ciężkich. Za tym numerem kryły się cztery kompanie po 5 czołgów typu IS-2 w każdej, plus czołg dowódcy pułku. Stan osobowy każdej kompanii czołgów wynosił 28 ludzi: 13 oficerów i 15 podoficerów. W skład kompanii wchodziły dwa plutony po dwa czołgi i jako piąty czołg dowódcy kompanii. Była to potężna siła ogniowa: 21 armat 122 mm i 85 karabinów maszynowych – 21 wkm plot o kalibrze 12,7 mm oraz 64 kaemy kalibru 7,62 mm. Ponadto w skład pułku wchodziła kompania fizylierów licząca 125 ludzi, składająca się z czterech plutonów, przydzielonych do ochrony poszczególnych kompanii czołgów na polu bitwy, którzy wg regulaminu mieli zwalczać niszczycieli czołgów nieprzyjaciela i ochraniać przed całkowitym rozbiciem uszkodzone wozy. Natomiast kompania technicznego zaopatrywania składała się z 75 ludzi z plutonami remontowym i samochodowym, do zadań których należało zaopatrzenie czołgów w amunicję, smary i materiały pędne oraz remonty sprzętu bojowego. I wreszcie w skład pułku wchodziły: pluton saperów przeszkolony do likwidacji przeszkód na trasie marszu, pluton sztabowy, pluton gospodarczy, ruchomy warsztat uzbrojenia oraz ambulans sanitarny. Formowanie samego pułku i obsady personalnej rozpoczęto 1 sierpnia 1944 roku w Gryszowicach i Dmytriewkach pod Berdyczowem (w obwodzie żytomierskim w obecnej Ukrainie). Stan pułku miał wynosić 396 ludzi dysponujących 51 samochodami i 8 ciągnikami specjalnie przeznaczonych do holowania wozów uszkodzonych lub ugrzęzłych w rozmiękłym terenie. Pułk nie posiadał jednak jeszcze na tym etapie przewidzianych stanem czołgów.

Pod Berdyczowem prowadzono intensywne szkolenie, które kontynuowano w okolicach Chełmna, dokąd pułk został przewieziony transportem kolejowym w okresie 19-23 sierpnia 1944 roku. Szkolenie doskonalące i specjalne kontynuowano później na postojach i podczas przerw w walce. To właśnie pod Chełmnem do Kumowa Majorackiego w dniu 15 września 1944 roku transportem kolejowym przywieziono 21 maszyn razem z oficerami Armii Radzieckiej, którzy zostali oddelegowani pod polskie znaki, żeby rozpocząć szkolenie z polskimi załogami. Po skompletowaniu całego pułku wg przewidzianego etatu w dniu 24 września 1944 roku złożono uroczystą przysięgę. 19 dni po zaprzysiężeniu rozkazem Naczelnego Dowództwa WP nr 50 z dnia 10 października 1944 roku zarządzono włączenie 4 samodzielnego pułku czołgów ciężkich w skład 1 Armii Wojska Polskiego przyjmując go na wszystkie rodzaje zaopatrzenia zgodnie z atestami. 1 listopada 1944 roku rozpoczęto jego przegrupowanie na nowe miejsce dyslokacji, pod Warszawę, gdzie przybył dnia 3 listopada 1944 roku i został rozmieszczony w Izabelinie, w którym stacjonował do 5 grudnia 1944 roku. Następnie, do 14 stycznia 1945 roku przebywał w Białołęce Dworskiej, skąd wyruszył na swój szlak bojowy rozpoczynający się od uczestnictwa w wyzwoleniu Warszawy.

Po wyzwoleniu Warszawy pułk rozpoczął marszrutę na północny zachód. 27 stycznia 1945 roku wkroczył do Bydgoszczy. Stamtąd został skierowany do walk na Wale Pomorskim. W dniach 4-7 luty 1945 roku stacjonował w Jastrowiu, gdyż zgodnie z zamierzeniami dowództwa siły pancerne miały przesuwać się za czołowymi dywizjami i miały być używane w zależności od okoliczności do pogłębienia i rozwinięcia działań dywizji piechoty, albo aktywnie odpierać uderzenia Niemców z północy. Okazało się to niezbyt trafne, jako że czołgi bardziej przydałyby się na pierwszej linii natarcia niż w oczekiwaniu na domniemany kontratak na północne skrzydło armii (który nie nastąpił). Po zmianie decyzji 4 pułk czołgów ciężkich w okresie 10-14 luty 1945 roku wraz z 1 Dywizją Piechoty brał udział w natarciu na Mirosławiec, po czym zgrupował się w pobliżu wsi Nieradz, gdzie zorganizował obronę i odparł kontratak nieprzyjaciela. Następnie przesunięto go do rejonu lotniska w Żabinie pozostając w odwodzie dowódcy armii. 18 lutego skoncentrował się w lesie oddalonym o kilometr na południe od Garbowa w gotowości do działań zaczepnych w kierunku Będlina, Żabina i Borujska. Następnego dnia, 19 lutego 1945 roku, odpierał kontrataki niemieckie w rejonie lasu na południowy wschód od Będlina. Pod tą miejscowością rozegrała się tragedia 4 kompani czołgów ciężkich, która w walce z niemieckimi czołgami typu Pantera i Tygrys znalazła się w pierścieniu okrążenia. Zginęli wszyscy: 16 pancerniaków 4 kompanii czołgów ciężkich i 5 fizylierów pułkowych. 4 kompania przestała istnieć ginąc w walce. Uszkodzono 3 i spalono 2 czołgi IS-2. Nie był to jedyny przypadek gdzie ciężkie czołgi wroga udowodniły swą wyższość nad radzieckimi czołgami IS-2. Między innymi na północ od Pułtuska rozegrała się bitwa równorzędnych batalionów czołgów ciężkich w wyniku której Niemcy zniszczyli 22 maszyny radzieckie sami nie tracąc żadnej. Niemniej w czasie walk cały 4 pułk czołgów ciężkich odpierając kontrataki wroga zniszczył w tym czasie 6 dział pancernych i 11 dział polowych. 20 lutego 1945 roku czołgi ogniem na wprost wspierały atak T-34 trzeciego batalionu 1 Brygady Pancernej na Wierzchowo. 22 lutego 1945 roku pułk przesunął się do rejonu Lasków Wałeckich z zadaniem współdziałania z 1 Samodzielna Brygadą Kawalerii oraz 3 i 4 Dywizją Piechoty. W ciągu dotychczasowej służby w wyniku udziału w operacji wiślańsko-odrzańskiej oraz przy podchodzeniu na Pomorze pułk poniósł straty i jego stan na 1 marca 1945 roku wynosił 329 żołnierzy i 14 czołgów. W okresie 1-11 marca 1945 roku, po przełamaniu obrony nieprzyjaciela, pułk uczestnicząc w pościgu za nim, zapisał swą najchlubniejszą kartę. 6 marca 1945 roku w boju pod Kluczkowem zadał nieprzyjacielowi straty w liczbie: 100 zabitych, około 1500 wziętych do niewoli, 12 zdobytych dział artyleryjskich, 4 działa szturmowe (1 spalone), 140 samochodów i 160 wozów konnych. Po tym sukcesie pułk kontynuował marsz aż do Kołobrzegu, gdzie w dniach 14-18 marca 1945 roku brał udział w walkach ulicznych, niszcząc 7 wrogich czołgów, 1 działo szturmowe, 120 dział, a zdobywając 4 czołgi i 7 dział szturmowych. Po wycofaniu i przeprowadzeniu koniecznych remontów oraz uzupełnieniu w 7 czołgów IS-2 pułk 19 kwietnia 1945 roku przekroczył Starą Odrę i w dniach 20-30 kwietnia 1945 roku wspierał natarcie 4 Dywizji Piechoty w kierunku Kanału Hohenzollernów, a w dniach 1-9 maj 1945 roku współdziałając z 12 pułkiem piechoty uczestniczył w pościgu za nieprzyjacielem aż do Łaby. Koniec działań bojowych zastał 4 pułk czołgów ciężkich w Zühlsdorf. Bilans strat w wyniku kilkumiesięcznych działań wojennych to 160 poległych żołnierzy i 18 straconych czołgów (14 zniszczonych, 4 uszkodzone).

Po zakończeniu wojny pułk pełnił służbę okupacyjną w maju i czerwcu 1945 roku, a następnie został przeniesiony w rejon Kostrzyna. Powrócił do kraju i na mocy rozkazu Naczelnego Dowódcy WP nr 248/org. z 14 września 1945 roku i został przeformowany na etaty czasu pokojowego. Do 1947 roku stacjonował w Jarocinie. Potem został przeniesiony do Elbląga, a w 1951 roku do Lęborka, gdzie został rozformowany w 1957 roku.

(k.k)

Bibliografia:

Komornicki Stanisław, Wojsko Polskie. Krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny  światowej, tom 3, Regularne jednostki Ludowego Wojska Polskiego, Warszawa 1987, str. 186-188;

Leszczyński Marcin, Pomorze 1945, Warszawa 2014;

Kacała Henryk, Płonące pantery, Warszawa 1969.